نسخه‌ی پی دی اف: questionaire by karl marx - farsi
مقدمه
این پرسشنامه، اونتولوژی (هستی‌شناسی) نقادانه‌ی کارل مارکس را به روشی انضمامی به تصویر می‌کشد. در وهله‌ی نخست، آنچه آشکارا به چشم می‌خورد اعتماد مارکس به قدرت فاهمه‌ی کارگران است. پرسش‌هایی چون تقسیم کار در کارخانه، قدرت محرکه‌ی ماشین‌های خودکار، دانش آن‌ها نسبت به اجرای مقررات کار و غیره، نشانگر این باور مارکس است که آزادی کارگران فقط به‌دست خودِ آن‌ها انجام‌پذیر است. همان‌طور که وی در پی‌گفتار چاپ دوم کتاب «سرمایه» ابراز می‌کند: «استقبال سریع محافل گسترده‌ی طبقه‌ى کارگر آلمان از سرمایه بهترین پاداش زحمات من است.» برعکس، «شمِّ عظیم نظری، که معمولاً ویژگی موروثی آلمانی‌ها تلقی می‌شد، تقریباً به‌طور کامل از میان طبقات به‌اصطلاح تحصیل‌کرده رخت بربسته، و در عوض میان طبقه‌ی کارگر تجدید حیات یافته است.» مخاطبان مارکس همواره کسی بودند که به‌قول خودش «می‌خواهند چیز جدیدی بیاموزند و درنتیجه می‌خواهند خود بیندیشند.» (پیش‌گفتار ویراست نخستِ سرمایه) این‌که مارکس طبقه‌ی کارگر را «وارثان فلسفه‌ی کلاسیک آلمان» می‌پنداشت، اظهاری مبالغه‌آمیز نیست.
نکته‌ی مهم دیگر این پرسشنامه عبارت است از حساسیت و توجه مارکس به کلیت شرایط هستی و کار کارگران و به‌ویژه زنان و کودکان. از تغذیه تا بهداشت، از نور، سروصدا و پاکیزگی هوا و فضای کافی محیط کار تا تأثیر کار یکنواخت با ماشین‌آلات بر عضلات و اعصاب کارگران، از تصادفات و جراحات وارده بر آن‌ها تا کارِ شبانه و وضعیت مسکن کارگران، همگی پرسش‌هایی هستند که فقط از عهده‌ی نگارنده‌ی سرمایه برمی‌آید. مقایسه‌ی این متن با فصل‌های هشتم تا سیزدهم جلد اول سرمایه، به‌وضوح نشانگر آن است که این پرسشنامه حقیقتاً چکیده‌ی انضمامی آن فصول است. مباحث مربوط به قرارداد کاری، اتوماسیون و تشدید بهره‌کشی از نیروی کار، اثر معکوس ماشین‌آلات بر روزانه کاری، قطعه‌کاری، نظام نوبتی و تأثیر بی‌واسطه‌ی ماشین بر کارگر، و از آن‌جا مبارزه‌ی کارگر با ماشین، که در سرمایه واکاوی شده‌اند در این‌جا از خود کارگران پرس‌وجو شده است. چنانچه با این برداشت دوباره به فصول یادشده در سرمایه رجوع کنیم، خواهیم دید که چه‌گونه در همه‌جا صدای خودِ کارگران در بستر عناوینی که مارکس تدوین کرده رسا و بلند است. خودِ مارکس به دوستانش از جمله کوگلمان توصیه می‌کرد که در جلسات کارگری به فصول روزانه‌ی کار، همکاری، تقسیم کار و انباشت اولیه‌ی سرمایه توجه خاص شود. (نامه به کوگلمان، ۳۰ نوامبر ۱۸۶۷)
انسان‌مداریِ کارگریِ مارکس در پرتو چنین مباحثی معنی‌دار می‌شود. آمیختن صدای خودِ کارگران («مبارزه برای کار متعارف روزانه») با تئوری، وجه مشخصه‌ی دیالکتیک نوین مارکسی است.
علی رها
پرسشنامهی کارگری[1]
کارل مارکس / ترجمه‌ی علی سالم[2]
یک
(1) در كدام شاخه‌ی صنعت كار مي‌كنيد؟
(2) محلي كه در آن كار مي‌كنيد تحت اداره‌ی سرمايه‌داران خصوصي است يا شركتی سهامي؟ نام كارفرماي خصوصي يا مدير شركت را ذكر كنيد.
(3) تعداد افراد استخدامي را مشخص كنيد.
(4) سن و جنس آن‌ها را مشخص كنيد.
(5) پايين‌ترين سني كه كودكان – پسر يا دختر – پذيرفته مي‌شوند چهقدر است؟
(6) تعداد سرپرستان و ديگر كارکناني را كه کارگر مزدبگیر معمولی نیستند مشخص كنيد.
(7) آيا شاگردان هم به كار گرفته شده‌اند؟ تعداد‌شان چقدر است؟
(8) آيا علاوه بر كارگران استخدامي عادي و منظم، در برخي فصول كارگراني از بيرون به كار فراخوانده مي‌شوند؟
(9) كارفرماي شما منحصراً یا عمدتاً براي مشتريان محلي كار مي‌كند يا برای بازار داخلی عمومي يا براي صادرات به كشورهاي خارجي؟
(10) محل كار شما خارج از شهر است يا داخل شهر؟
(11) اگر صنعت شما در يك مكان روستايي فعالیت می‌کند، آيا امرار معاش اصلی شما را تشكيل مي‌دهد، يا لازم است با کشاورزی هم ترکیب شود؟
(12) كارتان کاملاً یا عمدتاً دستي است يا با ماشين؟
(13) نحوه‌ی تقسيم كار را در بنگاهی که استخدام شده‌اید توضيح دهيد.
(14) آيا از موتور بخار به‌عنوان نيروي محرك استفاده مي‌شود؟
(15) تعداد اتاق‌هاي كاری را كه بخش‌هاي مختلف فعالیت در آن انجام مي‌شود مشخص كنيد و بخشی از فرايند صنعتي را كه شما در آن كار مي‌كنيد شرح دهيد. نه فقط از لحاظ فني، بلكه با توجه به فشار عضلاني و عصبي كه تحمیل مي‌كند و اثرات عمومي آن بر روي سلامتي كارگران.
(16) وضعیت بهداشتی محل کار را توصیف کنید: اندازه (فضای اختصاص‌یافته به هر کارگر)، تهويه، دما، سفيدكاري، سرويس‌هاي بهداشتي، بهداشت عمومي، سر‌و‌صداي ماشين‌آلات، گرد‌و‌غبار، رطوبت و غيره.
(17) آيا هيچ نظارتی از طرف دولت يا شهرداري بر وضعيت بهداشتي محل كارتان وجود دارد؟
(18) آيا تأثيرات زيان‌آور ويژه‌اي در محل كارتان وجود دارد كه موجب بيماري‌هاي خاصي در ميان كارگران شود؟
(19) آيا در محل كارتان ازدحام ماشين‌آلات وجود دارد؟
(20) آيا نيروي محركه، دستگاه‌هاي انتقال و ماشين‌آلات آن‌قدر ايمني دارند كه از صدمات بدني به كارگران جلوگيري شود؟
(21) سوانح اصلي را كه به اندام‌ها و حيات كارگران صدمه مي‌زند برحسب تجربه‌ی شخصي‌تان توضيح دهيد.
(22) اگر در معدن كار مي‌كنيد، اقدامات پيشگيرانه‌اي را كه كارفرماي شما در جهت ايمن‌سازي تهويه و جلوگيري از انفجار و ديگر سوانح خطرناك در نظر گرفته توضيح دهيد.
(23) اگر در يك كارخانه‌ی شیمیایی، ریخته‌گری، توليد فلزات، يا ديگر صنايع خطرناك كار مي‌كنيد مشخص كنيد كه چه اقدامات پيشگيرانه‌اي از طرف كارفرماي شما انجام شده است؟
(24) در محل كار شما از کدام وسایل روشنايي، چراغ گازسوز، نفت و غيره، استفاده مي‌شود؟
(25) آيا در برابر وقوع آتش‌سوزي وسایل ایمنی کافی در محل كارتان وجود دارد؟
(26) در صورت بروز سانحه، آيا كارفرماي شما به‌لحاظ قانونی موظف است به فرد آسيب‌ديده و خانواده‌ی او غرامت بدهد؟
(27) در صورت پاسخ منفی، آيا او تاكنون به كسي كه در حين كار براي ثروتمند شدن او متحمل سانحه شده، غرامت داده است؟
(28) آيا کمک‌های اولیه‌ی پزشكي در محل كارتان وجود دارد؟
(29) اگر در خانه كار مي‌كنيد، شرايط اتاق کارتان را توضيح دهيد؛ آیا از ابزار يا ماشين‌آلات كوچكي استفاده مي‌كنيد؟ آيا همسرتان، یا فرد دیگری، بزرگسال يا كودك، مرد يا زن، را به كار مي‌گيريد؟ آيا براي يك مشتري خصوصي كار مي‌كنيد يا برای يك «کارفرما»؟ آيا مستقيماً با او ارتباط دارید يا با‌واسطه؟
دو
(1) به‌طور معمول روزانه چند ساعت و هر هفته چند روز کار می‌کنید.
(2) تعداد روزهای تعطیل در سال را ذكر كنيد.
(3) چه زمان‌های استراحتی در بين كارتان وجود دارد؟
(4) وقت غذا در فواصل منظم و ثابت است يا بي‌قاعده؟
(5) آيا كار در وقت غذا ادامه پيدا مي‌كند؟
(6) اگر از نيروي بخار استفاده مي‌شود، زمان فعلي شروع و پايان آن را مشخص كنيد.
(7) آيا شب‌کاری هم انجام مي‌شود؟
(8) ساعات كار كودكان و و نوجوانان زير 16 سال را مشخص كنيد.
(9) آيا در طول روز کاری مجموعه‌های مختلفی از کودکان و نوجوانان جایگزین یکدیگر می‌شوند؟
(10) آيا مقرراتی براي كار كودكان وجود دارد كه دولت اعمال و كارفرماها به‌طور جدي اجرا کنند؟
(11) آيا مدرسه‌ای براي كودكان و نوجوانان شاغل در صنعت شما وجود دارد؟ اگر چنين است، چند ساعت در روز كودكان در اين مدرسه آموزش مي‌بينند؟ به آن‌ها چه چيزي آموخته مي‌شود؟
(12) در مواردي كه كار شبانه‌روز ادامه پيدا مي‌كند، کدام نظام شيفت‌بندي – جایگزینی مجموعه‌اي از كارگران با مجموعه‌ی دیگر- به کار می‌رود؟
(13) در زمان‌هاي افزايش توليد، ساعات معمول كاري چهقدر طولاني مي‌شود؟
(14) آيا شست‌وشوي ماشين‌آلات را شمار دیگری از كارگران كه به اين منظور استخدام شده‌اند انجام مي‌دهند يا اپراتورهايي كه در طي روز كاريِ معمول با ماشين‌آلات كار مي‌كنند انجام می‌دهند؟
(15) در مورد حضور به‌موقع كارگران در سر كار در شروع يك روز كاري يا شروع مجدد كار بعد از ساعت غذا، چه مقررات و جريمه‌هاي وجود دارد؟
(16) روزانه چه‌مدت صرف رفتن شما از خانه به محل كار و بازگشت به خانه مي‌شود؟
سه
(1) نوع قرارداد شما با كارفرما چه‌گونه است؟ به صورت روزانه استخدام شده‌ايد، هفتگي، ماهانه يا غیره؟
(2) شرايط اخراج (یا ترک کار) چیست؟
(3) در صورت نقض قرارداد، اگر قصور از طرف كارفرما باشد، چه جرايمی متحمل مي‌شود؟
(4) اگر قصور از طرف كارگر باشد، چه جرايمي متحمل مي‌شود؟
(5) اگر شاگردان به کار گرفته می‌شوند، شرایط قرارداد آن‌ها را بیان كنيد.
(6) کار شما منظم است يا نامنظم؟
(7) شاخه‌ی صنعتي كه در آن كار مي‌كنيد، عمدتاً در فصول خاصی انجام مي‌شود، يا در شرایط عادي توزيع کم‌وبیش یکسانی در طول سال دارد؟ اگر كار شما محدود به فصولی خاص است، در سایر ايام سال چه‌گونه گذران زندگي مي‌کنيد؟
(8) آيا دستمزد شما برحسب زمان محاسبه مي‌شود يا قطعه‌کاري؟
(9) اگر برحسب زمان است، ساعتي است يا روزانه؟
(10) آيا دستمزد بيش‌تري براي اضافه كار پرداخت مي‌شود؟ چهقدر؟
(11) اگر دستمزد شما برحسب قطعه‌کاری پرداخت می‌شود روش تعيين آن را توضيح دهيد؛ اگر در صنايعي استخدام شده‌ايد كه حجم كار انجام‌شده برحسب اندازه‌گيري وزن محاسبه مي‌شود (مانند معدن زغال‌سنگ) آيا پيش آمده كه كارفرماي شما و زيردستان او درباره‌ی پرداخت بخشي از دستمزد شما تقلب كنند؟
(12) اگر دستمزد شما برحسب قطعه‌کاری است، آيا كيفيت اقلام ساخته‌شده بهانه‌اي براي کاهش متقلبانه از دستمزد است؟
(13) دستمزد، چه بر اساس زمان و چه بر اساس قطعه‌کاری باشد، در چه شرایطی به شما پرداخت مي‌شود؟ به عبارت ديگر، براي كاري كه انجام داده‌ايد، قبل از دريافت دستمزد، چه مدت طول می‌کشد که از كارفرماي‌تان طلبکار باشید؟ پرداخت بعد از گذشت يك هفته، يك ماه يا فواصل زمانی دیگر انجام مي‌شود؟
(14) آيا چنین تأخيری در پرداخت دستمزد، شما را اغلب مجبور مي‌كند به مؤسسات رهنی با نرخ بالاي بهره پناه ببرید و خودتان را از چيزهايي كه نياز داريد محروم کنید، يا از مغازه‌داران خرید نسیه بکنید و بدين ترتيب قربانی آن‌ها بشويد؟ آیا از مواردی اطلاع دارید که کارگران به‌سبب شکست یا ورشکستگی کارفرمایان‌شان دستمزد نگرفته باشند؟
(15) آيا دستمزدها مستقيم توسط كارفرما پرداخت مي‌شود يا توسط کارگزارانش، مثل پیمانکار و غيره؟
(16) اگر دستمزدتان را پیمانکار يا ديگر اشخاص واسطه پرداخت مي‌کنند، شرايط آن را در قرارداد توضيح دهيد.
(17) مبلغ دستمزد روزانه و هفتگي خود را ذكر كنيد.
(18) دستمزد زنان و كودكان همكارتان در همان کارگاه را ذکر كنيد.
(19) بالاترين و پايين‌ترين دستمزد روزانه را در طول ماه گذشته ذكر كنيد.
(20) بالاترين و پايين‌ترين دستمزد قطعه‌کاری را در طول ماه گذشته ذكر كنيد.
(21) دستمزد خودتان در همان مدت را مشخص كنيد و اگر خانواده داريد، دستمزدهای همسر و فرزندان‌تان را هم ذكر كنيد.
(22) آيا دستمزد به‌طور کامل به‌شکل پولی پرداخت مي‌شود يا بخشی از آن به شكل‌هاي ديگر؟
(23) اگر مسكن‌تان را از كارفرمای‌تان اجاره كرده‌ايد، شرايط آن را توضيح دهيد. آيا اجاره را از دستمزدتان كسر مي‌كند؟
(24) قيمت كالاهاي ضروري خود را ذكر كنيد، از قبيل:
الف- ميزان اجاره‌خانه و شرايط اجاره‌نامه؛ تعداد اتاق‌ها؛ تعداد افرادي كه در آن زندگي مي‌كنند؛ تعميرات و حق بيمه؛ خريد و تعمير اسباب خانه؛ گرمايش، روشنايي، آب و غيره
ب- تغذيه: نان، گوشت، سبزيجات (سيب‌زميني و غيره)؛ محصولات لبني، تخم‌مرغ، ماهي، كره، روغن، گوشت خوك، شكر، نمك، ادويه‌جات، قهوه، چايي، عرق كاسني، آبجو، شراب سيب، شراب قرمز، تنباكو و غیره.
ج- پوشاك (براي بزرگسالان و كودكان)؛ شست‌وشو، مواد بهداشتي، حمام، صابون و غيره.
د- هزينه‌هاي مختلف از قبيل پست، اقساط وام و پرداخت اقلام نسيه؛ هزينه‌ی آموزش كودكان در مدرسه، هزينه‌ی كارآموزي، خريد مجلات، كتاب، و غيره؛ سهم انجمن‌های همیاری، صندوق اعتصاب، انجمن‌ها، اتحاديه‌هاي كارگري و غيره.
هـ ـ هزينه‌هاي احتمالي مرتبط با وظایف‌تان (اگر چنین هزینه‌هایی متحمل می‌شوید)
و- ماليات
(25) تلاش كنيد حساب درآمد هفتگي و سالانه‌ی خود (و در صورت داشتن خانواده، درآمد خانواده) و هزينه‌هاي هفتگي و سالانه را به شکل بودجه طبقه‌بندي كنيد.
(26) آيا برحسب تجربه‌ی شخصي‌تان ملاحظه كرده‌ايد كه هزینه‌های مایحتاج زندگی (مثل اجاره‌خانه، قیمت غذا و غيره) از دستمزدتان به میزان بیش‌تری افزایش یافته باشد؟
(27) تغييرات در سطح دستمزد را تا آن‌جا كه به خاطر مي‌آوريد ذكر كنيد.
(28) ميزان سقوط دستمزد را در دوران ركود يا بحران ذكر كنيد.
(29) ميزان افزايش دستمزد را در دوران به‌اصطلاح رونق مشخص كنيد.
(30) تعلیق كار به‌علت تغيير در روش انجام كار، و بحران‌هاي جزئي يا كلي به‌وجودآمده را توضيح دهيد.
(31) تغييرات در قيمت اقلامی را كه توليد مي‌كنيد يا خدماتي را كه ارائه مي‌دهيد در مقايسه با تغييرات هم‌زمان در دستمزدتان توضيح دهيد.
(32) آيا در تجربه‌ی كاري شما، كارگري به سبب ورود ماشين‌آلات يا ديگر پيشرفت‌ها كار خود را از دست داده است؟
(33) آیا همراه با پيشرفت ماشين‌آلات و قدرت توليدي كارگران، شدت و مدت زمان كار افزايش يافته است يا كاهش؟
(34) آيا اطلاع داريد كه هيچ‌گونه افزايش دستمزدي در نتيجه‌ی بهبود توليد صورت گرفته باشد.
(35) آيا تاكنون نمونه‌اي را ديده‌ايد كه يك كارگر معمولي در 50 سالگي قادر به بازنشستگي و ادامه‌ی زندگي با پولي باشد كه در نقش كارگر مزدبگیر به دست آورده است؟
(36) در شاخه‌ی صنعتي شما، يك كارگر با سلامتي متوسط چند سال مي‌تواند به كار ادامه دهد؟
چهار
(1) آيا در صنف‌ی شما اتحاديه‌هاي كارگري وجود دارند؟ چه‌گونه مديريت مي‌شوند؟
(2) بنا به تجربه‌ی شخصی شما، چه تعداد اعتصاب در صنف‌تان رخ داده است؟
(3) این اعتصاب‌ها چه‌مدت طول کشیدند؟
(4) در یک بخش صورت گرفته يا سراسری بودند؟
(5) هدف آن‌ها افزايش دستمزد بود يا مقاومت در مقابل كاهش آن؟ يا مربوط به طول ساعات كار يا انگيزه‌های ديگر بود؟
(6) نتیجه‌ی آن‌ها چه بود؟
(7) آيا صنف شما از اعتصابات كارگران صنف‌هاي ديگر حمايت مي‌كند؟
(8) قواعد و جریمه‌های برهم‌زدن صنف را که کارفرمای‌تان برای مدیریت کارگران مزدبگیرش برقرار کرده بیان کنید.
(9) آيا همدستی بين كارفرمايان براي تحمیل كاهش دستمزد، افزايش ساعات كار، مداخله در اعتصابات، و كلاً براي تحمیل خواسته‌هایشان بر طبقه‌ی كارگر وجود دارد؟
(10) آيا برحسب تجربه‌ی شما، دولت تاكنون از قدرت حکومتی براي كمك به كارفرمايان عليه كارگران سوءاستفاده كرده است؟
(11) آيا برحسب تجربه‌ی شما، هیچ‌گاه همین دولت برای حمايت از كارگران عليه دست‌درازی‌ها و تبانی‌های غیرقانونی کارفرمایانمداخله کرده است؟
(12) آيا همین دولت قوانين کارخانه را – تا جایی كه وجود دارد- عليه كارفرمايان اجرا كرده است؟ آيا بازرسان دولتی – در صورت وجود – وظایف خود را با دقت کافی انجام مي‌دهند؟
(13) آيا در كارگاه يا صنف شما، انجمن‌های همياري و مساعدت در مواردي مثل تصادف، بيماري، مرگ، ناتواني موقت برای انجام كار، پیری و غيره وجود دارد؟
(14) عضويت در چنين انجمن‌هایی داطلبانه است يا اجباري؟ آيا منابع مالي آن‌ها منحصراً در اختيار كارگران است؟
(15) اگر مشارکت در اين صندوق‌ها اجباري و تحت كنترل كارفرماست، آيا او اين سهم را از حقوق كارگران كسر مي‌كند؛ آيا به ازاي آن بهره مي‌پردازد؛ آيا اقساط پرداخت‌شده بعد از ترك كار به کارگر بازگردانده مي‌شود؟
(16) مؤسسه‌های تعاوني كارگری در بخشِ صنعت شما وجود دارد؟ چه‌گونه مديريت مي‌شوند؟ آيا، شبيه آنچه سرمايه‌داران انجام مي‌دهند، از كارگران مزدبگیری خارج از کارخانه استفاده مي‌کنند؟
(17) آيا در صنف شما كارگاه‌هايي وجود دارد كه بخشی از حق‌الزحمه‌ی كارگران را تحت‌عنوان مزد و بخش ديگر را به صورت به‌اصطلاح سهم از سود كارفرما پرداخت کنند؟ مجموع درآمد اين كارگران را با كارگران سایر جاهايي كه چنین به‌اصطلاح شراکتی وجود ندارد مقايسه كنيد. تعهدات كارگراني را كه تحت چنین نظامی قرار دارند توضيح دهيد. آيا آن‌ها می‌توانند در اعتصابات و اعتراضات شركت كنند يا فقط مجازند «گماشته»ی فرمانبردار كارفرماي خود باشند؟
(18) وضعيت عمومي جسماني، ذهني و اخلاقي كارگران مرد و زن در صنف شما چه‌گونه است؟
پی‌نوشت‌ها
[1] در نیمه‌ی نخست آوریل 1880، مارکس به درخواست بنوا مالمو، ناشر نشریه‌ی فرانسوی «بررسی سوسیالیستی» پرسشنامهی حاضر را تدوین کرد.[1] این پرسشنامه در بیستم آوریل همان سال با نام مستعار منتشر شد و علاوه بر آن به‌صورت جزوه‌‌ای مستقل (با شمارگان 25 هزار نسخه) در سرتاسر فرانسه توزیع شد.
در مقدمه‌ی آغازین پرسشنامه اشاره شده بود كه اين اولين تلاش جدي براي شكل‌گيري دیدگاهی نسبت به وضعیت طبقه‌ی كارگر فرانسه است و از همه‌ی كارگران شهري و كارگران کشاورزي، و همچنين همه‌ی سوسياليست‌هاي فرانسوي مي‌خواست در آن مشاركت كنند. گفته شد: «ما اميدواريم هدف»مان از پشتيباني كارگران شهري و کشاورزي برخوردار شود، آنانی كه با آگاهی کامل از موضوع درمی‌یابند تنها خودشان مي‌توانند مشقتي را كه تحمل مي‌كنند توصیف کنند؛ آنانی كه به‌تنهايي، بی آن‌که نجات‌دهنده‌ای از آسمان نازل شود- در مبارزه عليه شرارت‌هاي اجتماعي که متحمل مي‌شوند مي‌توانند درمان قاطعی پیدا كنند؛ ما همچنين به سوسياليست‌هایی در نحله‌های گوناگون اتکا داریم كه برای اصلاح اجتماعي مبارزه می‌کنند، آنان بايد براي کسب آگاهي دقيق و روشن از وضعیت طبقه‌ی كارگر، طبقه‌اي كه آينده از آن اوست، تلاش کنند.
اين دستورالعمل‌هاي كارگري بايد نخستین كاري باشد كه سوسيال‌دموكرات‌ها براي تدارک انقلاب اجتماعي انجام مي‌دهند» (برگرفته از مقدمه‌ی ویراستاران انگلیسی مجموعه آثار مارکس ـ انگلس)
[2] ويرايش فرانسوي پرسشنامه، مبناي ترجمه‌های ايتاليايي، لهستاني و هلندي است.
نخستین انتشار متن انگلیسی «پرسشنامه» به‌صورت یک جزوه در مأخذ زیر بود:
A Workers› Enquiry. By Karl Marx, London, Communist Party of Gr. Britain [1926]
نسخه‌ی مورداستفاده برای ترجمه‌ی فارسی آن که بر اساس نسخه‌ی دست‌نويس ماركس به انگليسي، كه بخشي از آن به فرانسوي است، منتشر شده جلد بیست‌وچهارم مجموعه آثار مارکس و انگلس، (ص. 328) است.
MECW, Vol. 24, P.328
همه‌ی حقوق محفوظ است
نقد اقتصاد سیاسی 