جامعه­‌شناسی و مارکسیسم / مایکل برآوُی

رابطه میان جامعه­‌شناسی و مارکسیسم همیشه رابطه­‌ی همزیستی بوده است. جامعه­‌شناسی کلاسیک اواخر سده­‌ی نوزدهم و اوایل سده‌­ی بیستم دست­‌کم تا حدی یک­جور واکنش به مارکسیسم در زمانی بود که سوسیالیسمْ جنبش کارآمد و جذابی در اروپا محسوب می­شد. مارکسیسمْ شبحی بود که دورنمای فکری انتهای سده­ی نوزدهم را به تسخیر درآورد و قلمرویی را شکل داد که وبر و دورکیم و زیمل و پاره­تو عمارت­های نظریِ خلاقانه­شان را در همان خاک بنا کردند. انقلاب روسیه مارکسیسم را به مسیرهای کاملاً جدیدی کشانْد و یک­بارِ دیگر نظریه­ی اجتماعی بورژوایی را به واکنش واداشت. وقتی جهان پس از جنگ جهانی دوم به دو بلوک تقسیم شد، جامعه­شناسی به حامیِ «جهان آزاد» و نقطه­ی مقابلِ ایدئولوژیکِ مارکسیسم­لنینیسم بدل شد. در همین دوره یعنی در دهه­های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ بود که جامعه­شناسی امریکایی از بیش­ترین فرادستی برخوردار بود، علمی جدید با رسالتی جدید که بساط همه­ی داروسته­های مارکسیسم را جمع می­کرد. بعدتر، طغیان جامعه در دهه­های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ جامعه­شناسی را به بحران کشانْد هرچند مسبب احیای مارکسیسم شد. در دهه­ی ۱۹۸۰ جامعه­شناسی با وام­گیری از مارکسیسم بهبود یافت، درست همان­طور که، بنا بر استدلال من، امروزه راه نجات مارکسیسم از افسردگیِ پساکمونیستی­اش به وام­گیری از جامعه­شناسی بستگی خواهد داشت. هر فرزند مارکسیستی از اصالت و استقلالی از آن خویش برخوردار است که به والدین خودش تقلیل­پذیر نیست.

از درگیری تا آشتی

سنتزی که تالکوت پارسونز در میانه­‌ی سده‌­ی بیستم بر اساس همگرایی مستقل نوشته­های دورکیم و پاره­تو و مارشال و وبر از اندیشه­ی اجتماعی به دست داد در کنارگذاریِ نوشته­های مارکس خیلی مؤثر واقع شد[۱] پارسونز در اواخر عمرش نظریه­ی مارکسی را به دیده­ی فایده­گراییِ ازمُدافتاده­ای می­نگریست که اهمیتش یکسره به سده­ی نوزدهم منحصر می­شد.[۲] معتقد بود چون مبانی مارکسیستی عمیقاً اشکال دارد، بررسی میراث مارکسیستی هیچ فایده­ای ندارد. بدین­سان، کارکردگرایی ساختاری، یعنی رمزگذاریِ نظریه­ی پارسونزی در قالبِ یک­جور علم مسیحایی، مارکسیسم را فقط نادیده گرفت، نه فقط نتیجه­ی محتومش یعنی مارکسیسم شوروی بلکه سایر انواع مارکسیسم را نیز.

 صرف­نظر از عداوت ایدئولوژیکِ برخاسته از جنگ سرد، شالوده­ای نظری برای این رویارویی نیز در بین بود: جامعه­شناسی پارسونزی، خصوصاً کتاب نظام اجتماعی[۳]، بر خلأ مارکسیسم شوروی متمرکز بود. جامعه­شناسی پارسونزی بر «جامعه» در حکم نظامی خودگردان و فراگیر و واجد تعادل حیاتی و خودتعادل­بخش تمرکز می­کرد، حال­آن­که مارکسیسم شوروی در طرح نظری­اش درباره­ی زیربنا و روبنا هیچ جایی برای «جامعه» باقی نمی­گذاشت. ازاین­رو هیچ زمینه­ای برای برخورد این دو وجود نداشت، یکی بی­بهره از اقتصاد و دولت و دیگری بی­بهره از جامعه.[۴] در طرف امریکایی دیدیم نظریه­پردازان «پایان ایدئولوژیْ» قدرت ثبات­بخشِ «جامعه» را چون سد دفاعیِ دموکراسی لیبرال ستودند، دقیقاً همان­طور که در طرف شوروی دیدیم اقتصاد برنامه­ریزی­شده مدعی رشد بی­پایان نیروهای مولد و توزیع عقلانی منابع شد. هر دو طرفْ مخالفان خودشان را داشتند: سی. رایت میلز و برینگتون مور اومانیسم انتقادی­شان را با تحلیل طبقاتی درآمیختند حال­آن­که مکتب بوداپست و کولاکوفسکی کوشیدند هگل و مارکسِ جوان را بر ضد کمونیسم تمامت­خواه بشورانند. در این دوران، یعنی دهه­ی ۱۹۵۰، اینان منادیان آینده اما جریان­های کوچکی در دو اقیانوس تعبد و سرخوشی بودند. هر دو طرف می­بایست دچار هراس می­شدند، ابتدا جامعه­شناسی و سپس مارکسیسم.

درست هنگامی که به نظر می­رسید جامعه­شناسی نهایتاً مارکسیسم را به گور سپرده است، دهه­های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ انتقام­جویی کردند. حمله نه از جانب مارکسیسم رو به موتِ شوروی بلکه از جانب جایی بود که اصلاً انتظارش نمی­رفت، باری، از خود جامعه­شناسی. جنبش­های اجتماعی (جنبش­های آزادی بیان، جنبش­های حقوق مدنی، جنبش­های ضدجنگ) طغیان کردند تا صلح امریکایی را هم در داخل و هم در خارج برهم­زنند. جامعه­شناسیِ «توافق» را به محاکمه کشاندند و نگاه بی­اندازه خوش­بینانه­ی جامعه­شناسی به جامعه­ی امریکایی را زیر سؤال بردند و مارکسیسم پرقوتی را احیا کردند که مجموعه­های جدیدی از نظریه­ها را پیش کشید: نظریه­های مانتلی ریویو[۵] درباره­ی سرمایه­داری انحصاری، نظریه­های توسعه­نیافتگی، نظریه­ی انتقادیِ مکتب فرانکفورت، تاریخ اجتماعی انگلیسیِ طبقه، تحلیل سیستم­های آلمانی، و ساختارگراییِ مارکسیسم فرانسوی. درست همان­طور که جامعه­شناسی هیچ ویژگی ارزش­مندی در مارکسیسم نیافته بود، به همین ترتیب اکنون نیر نوبت مارکسیسمِ نونوارشده بود که جامعه­شناسی را بدون ملاحظه کنار بگذارد. اتهامی که نظریه­ی رادیکال و انتقادی وارد می­کرد سازش­ناپذیر بود: اتهام می­زد که «توافق» در جامعه­شناسی همان­قدر «جعلی» بود که در جامعه «توهمی.»

پری اندرسون که آن­وقت­ها مجادله­گری درخشان و سردبیر نیو لفت ریویو[۶] بود حتی گامی فراتر گذاشت.[۷] ناراضی از حمله به دشمن بدون تاختن به دشمنی که در درونْ جا خوش کرده است به پاک­سازی خودِ مارکسیسم از همه­ی آلودگی­های بورژوایی مبادرت کرد. «مارکسیسم غربیِ» هورکهایمر و آدورنو، گرامشی و لوکاچ، سارتر و آلتوسر را سخت به تیغ نقد کشید آن­هم به خاطر هم­نشینی­شان با شر و جداافتادگی­شان از طبقه­ی کارگر و نابرخورداری­شان از بصیرت انقلابی. اندرسون اصرار می­ورزید که ما باید به مسیری انقلابی بازگردیم که لئون تروتسکی باب کرده بود. به قراری که جایی دیگر گفته­ام، بازبینی نوشته­های تروتسکی درباره­ی اتحاد جماهیر شوروی درس­های زیادی در خود دارد که با کمال اندوه دستخوش حوادث جهان سرمایه­داری پیشرفته شده است.[۸] تروتسکی با تأمل در جهان روسی و سپس شوروی که مثل کف دست می­شناخت­شان در نادیده­انگاری واقعیت جامعه هم در نظر و هم در عمل از مارکسیسم کلاسیک پیروی کرد. انتقادِ اندرسون از مارکسیسم غربی که در فورانی از خوش­بینی انقلابی به رشته­ی تحریر درآمده بود تقبیحِ اندیشه­ی بورژوایی را به اوج رسانْد اما اوجی که چنین تقبیحی از آن فروافتاد. اندرسون مارکسیسم را از همان ابزارهای مفهومی محروم کرده بود که در مواجهه با سقوط کمونیسم و غلبه­ی بازارهای جهانی نیازشان داشت.[۹]

 آلوین گولدنر که به­درستی فرارسیدن بحرانِ جامعه­شناسی غربی را تشخیص داد پیشاپیش از یورش مارکسیستی خبر داده بود.[۱۰] وانگهی، سیاستِ جلوگیری از بحران وسیعاً از نسخه­ای تبعیت کرد که او پیچید، یعنی دربرگیری بهترین­های مارکسیسم انتقادی. جهان مانَویِ «جنگ سرد» که در آن جامعه­شناسی درصدد خنثی­سازیِ مارکسیسم بود اکنون دیگر به نامزدی و آشتیِ سازنده جای سپرده بود. جامعه­شناسی که از مبانی فرسوده­اش سلب اعتماد شده بود و با افول دولت رفاه نیز از چشم­ها افتاده بود مارکسیسم را در خیلی از حوزه­هایش در خود جذب کرد. جامعه­شناسیْ درس دهه­ی ۱۹۶۰ را فراگرفته بود و اقتصاد و دولت را توأم با تحلیل جامعه به جایگاه­های مناسب­ خود بازگردانْد. جامعه­شناسی اقتصادیِ احیاشده به دگرگونی و تباهیِ کار توجه کرد. جامعه­شناسی سیاسی به سرشت دولت سرمایه­دار یا دولت در جامعه­ی سرمایه­داری پرداخت. نظریه­ی قشربندیْ دل­مشغولیِ نظریه­ی قشربندی عبارت بود از نابرابری و اهمیت طبقه. جامعه­شناسی فرهنگی بر قدرت استیلای ایدئولوژیک تمرکز یافت. پژوهش تاریخیِ تطبیقی عمیقاً بر تاریخ اجتماعی مارکسیستی و نظریه­اش درباره­ی تاریخ متکی شد. در سرِ دیگرِ طیف جامعه­شناسی، قوم­نگاران از نظریه­های مارکسیستیِ بازتولید اجتماعی کمک گرفتند. نظریه­پردازان بزرگ روزگار، هم بوردیو و فوکو و هابرماس و هم فمینیسم و نظریه­ی نژادی، زیر سایه­ی مارکسیسم قرار گرفتند. کلاسیک­ها از نو تفسیر شدند: دورکیم و وبر به نظریه­پردازان استیلا و ناقدان سرمایه­داری و حتی مدافعان سوسیالیسم بدل شدند. مارکسیسم حالا دیگر بی­آن­که افترا بخورد برای گنجینه­های نهفته­اش کاویده می­شد تا به جامعه­شناسی پژمرده و درهم­شکسته جانی تازه بخشد. چنین جذبی به­ناگزیر تیغ انتقادی مارکسیسم را کُند کرد اما درعین­حال به جامعه­شناسیْ نیرو بخشید.

به موازات خروج جامعه­شناسی از بحرانی که دامن­گیرش شده بود، مارکسیسم وارد بحران خودش شد. دهه­ی ۱۹۹۰ شاهد فروپاشی کمونیسم و فرادستی جهانیِ بنیادگرایی بازار و عزلت­گزینی اعتراض­ و انقلاب­ بود. همه­ی این­ها آن­چه را که از خوش­بینیِ دهه­ی ۱۹۷۰ باقی مانده بود نابود کرد. تز رساله­ی حاضر همین است که امروزه احیای مارکسیسم به جذب ایده­های جامعه­شناسانه بستگی دارد. به عبارت دیگر، کمک­کردن به مارکسیسم و جامعه­شناسی باید از دو مسیر تحقق یابد: همان­طور که جامعه­شناسی از بینش­های تاریخی و تطبیقی مارکسیسم وام گرفت، اکنون نیز مارکسیسم باید مفهوم رهایی­بخشِ جامعه را از جامعه­شناسی برگیرد. مارکسیسم و جامعه­شناسی با پشت­سرگذاردن سی سال درگیری یا آن­چه آنتونیو گرامشی «جنگ متحرک» می­نامید به پیکار بسیار متفاوتی وارد شده­اند، به آن­چه گرامشی «جنگ سنگر» می­نامید. به جای این که دیگری را از میدان به در کنند هر کدام در پیِ توافقی سلسله­مراتبی با دیگری است، توافق­هایی که بر حسب این که کدام­یک دیگری را در خود تحلیل می­برَد فرق می­کنند. تفاوت میان جامعه­شناسی مارکسیستی و مارکسیسم جامعه­شناسانه همین است. این دو ملغمه البته می­توانند هم در وضعیتی که به یکدیگر متقابلاً نیرو ببخشند و هم در وضعیتی که به یکدیگر متقابلاً خصومت بورزند شانه­به­شانه دوام بیاورند.

متن بالا ترجمه­ای است از بخشی از مقاله­ی زیر:

Michael Burawoy, “For a Sociological Marxism: The Complementary Convergence of Antonio Gramsci and Karl Polanyi,” Politics and Society, ۳۱(۲), ۲۰۰۳, pp. 193-261, 2۰۰۳.