دیالکتیک جدید و سرمایه مارکس / فروغ اسدپور

/ معرفی مفاهیمی چند از روش­‌شناسی کریستوفر جی آرتور /

 

کریستوفر جی آرتور در کتاب خود به نام دیالکتیک جدید و سرمایه مارکس (۲۰۰۶)[۱] مجموعه مقالاتی را درباره­ی گرایش جدید هگلی – دیالکتیکی نوشته است که در دهه­های اخیر در مارکسیسم سر برآورده است. این گرایش به نام­های گوناگونی همچون “دیالکتیک جدید”، “مارکسیسم هگلی جدید” و یا “دیالکتیک نظام­مند” شناخته می­شود. این گرایش شامل نویسندگان بسیاری می­شود که همگی بر سبک و سیاق مشابهی فعالیت نمی‌کنند و با این حال می­توان گفت همه در این پارادایم جای دارند.

اصطلاح دیالکتیک جدید به تقابل این نوع دیالکتیک و نوع قدیمی آن که همانا مکتب “دیامات” [یا ماتریالیسم دیالکتیکی] است، اشاره دارد. به نظر آرتور دیالکتیک قدیمی که مهر و نشان انگلس را بر خود دارد روایتی عامیانه از روش و دیالکتیک به دست می­داد. «دیالکتیک [در مکتب یاد شده] ­چون یک “جهان­بینی” کلی و روشی کلی ارائه می­شد… انگلس “سه قانون” دیالکتیکی را طرح کرد. مسئله‌ی اصلی این پارادایم تلاش برای انطباق همه چیز با این “سه قانون” بود. پارادایم یادشده مجموعه­ای از مثال­ها را در برمی‌گرفت و نظام‌مند نبود. لنین در دفترهای فلسفی خود گلایه می‌کرد که دیالکتیک به “مجموعه­‌ای از مثال­ها” تقلیل یافته است (“مثلاً یک بذر” یا “کمونیسم اولیه”) و گوشزد کرد که کار انگلس سنگ­بنای این گرایش را گذاشته است. این فرمالیسم بی­جان طرح‌واره‌های مجردی را از بیرون در مورد مضامین به­ کار می‌برد و خودسرانه آن­ها را به اجبار به شکل و هیئت موردنظرش تبدیل می­کند.

آرتور بر این نظر است که خود هگل هم در بخش بیشتر فلسفه‌ی “کاربردی­اش” به چنین فرمالیسمی آغشته بود. در همین زمینه از نقد ۱۸۴۳ مارکس از فلسفه­ی سیاسی هگل یاد می­کند که روش او را روشی در جستجوی “پیکری برای منطق­” می­داند. در حالی­که مارکس به­جای آن روش علمی معطوف به “منطقِ یک پیکر” را پیش می­کشد. این گفته به معنای آن است که روش نباید منطبق بر آموزه­هایی کلی و جهانشمول باشد که در حالتی مکانیکی و از بیرون خود را بر موضوع تحقیق تحمیل می­کنند. به­جای آن روش باید برخاسته از مضمون و محتوای موضوع تحقیق باشد و در رابطه­ای دیالکتیکی و درونی با آن به‌سر ببرد. در همین راستا است که آرتور دیالکتیکی بودن سرمایه را نه ناشی از کاربست نوعی روش کلی بلکه ناشی از سرشت خود موضوع تحلیل می­داند که به ناگزیر نظام مقولاتی خاصی را پیش می­کشد. از دهه‌ی ۱۹۵۰ هم­زمان با افول ستاره­ی بخت ماتریالیسم دیالکتیکی (مکتب دیامات) توجهات به آثار مارکسیست­های تاریخ‌گرا مانند لوکاچ، کرش و گرامشی معطوف شد. پس از آن شاهد عروج و افول ساختارگرایی (به­ویژه نوع آلتوسری آن) و پساساختارگرایی، مارکسیسم تحلیلی، نظریه‌ی گفتمان و نظایر آن بودیم. این نحله­ها همگی هگل را به‌کلی رد می­کردند و به دیالکتیک هم نظر مثبتی نداشتند. اکنون مدتی است با طرفداران یک گرایش جدید نظری در مارکسیسم روبرو هستیم که خود را آشکارا هگلی می‌نامند و دیالکتیک را از نو به سپهر نظریه­پردازی بازگردانده­اند.

توجه این گرایش نظری جدید به هگل به سبب فلسفه­ی تاریخ او و پیوند آن با ماتریالیسم تاریخی نیست، بلکه به سبب علم منطق هگل است و چگونگی انطباق آن با روش مارکس در سرمایه. مراد از این نکته این است که مارکس روش دیالکتیک نظام­مند را در سرمایه به­کار برده است که مشابه با روش هگل در منطق است. هدف او از کاربرد دیالکتیک نظام­مند مفهوم­پردازی مناسبات اجتماعی سرمایه­داری به نحوی منسجم بوده است. به این معنا هدف مارکس در سرمایه پرداختن به دیالکتیک تاریخی یا ظهور و سقوط نظام‌­های اجتماعی نبوده است (مفهوم دیالکتیک نظام­مند را در زیر بیشتر توضیح می­دهم).

به نظر آرتور و دیگر دیالکتیسین­های نظام­مند می­توان گفت که به­طور کلی دو نوع نظریه‌ی دیالکتیکی نزد هگل یافت می­شود. نوع نخست، دیالکتیک تاریخ است. هگل بر این باور بود که تاریخ جهان در خود حاوی نوعی منطق تکامل است.[۲] اما آن نوع نظریه‌ی دیالکتیکی که در آثاری مانند علم منطق و فلسفه­ی حق یافت می­شود را “دیالکتیک نظام­مند” می­نامند. “این دیالکتیک معطوف به بیان مقولاتی­ است که برای مفهوم­پردازی یک کل انضمامی طراحی شده­اند. نظم موجود در تشریح و ارائه­ی این مقولات با نظم پدیداری آن­ها در تاریخ منطبق نیست”.[۳] مارکس نیز در همین زمینه سخنان مشابهی گفته است: «تکامل مقولات اقتصادی به­همان نحوی که در تاریخ پدیدار شده­اند، هم ناممکن و هم نادرست است.»[۴] اما نکته­ی مهم این است که به رغم کاربست دیالکتیک نظام­مند در آثار عمده‌ی هگل و مارکس خوانندگان دانش کافی درباره­ی این روش و چگونگی کاربست آن ندارند حتی مارکس با وجود وعده­هایی که در این باره داد چیزی در این زمینه ننوشت با این که سرمایه را برای آیندگان به میراث گذاشت. اما دیالکتیک نظام­مند چیست؟

آرتور آن را در سطوح گوناگونی بررسی کرده و در این باره می­نویسد:

دیالکتیک نظام­مند در سطح فلسفی راهی برای سیال و باز نگه داشتن مفاهیم و پیوند دادن نظام­مند آنها به یکدیگر است. در این زمینه می­توان از گسترش دیالکتیکی مقوله­ی ارزش در سرمایه (و بازسازی آن نزد دیالکتیسین­های نظام­مند) نام برد، جایی که نشان داده می­شود که مقولات آغازین مربوط به این مفهوم ناقص و مجرد هستند و مفهوم ارزش تنها در پایان کار پس از بررسی تمامیت مناسبات سرمایه­داری قابل شناسایی می­شود.

دیالکتیک نظام­مند در سطح روش­شناسی “بر نیاز به نظمی روشن در ارائه­ی مطلب تأکید می­کند که البته نظمی تک­راستایی نیست، زیرا که آغازگاه به لحاظ تجربی یا اصل موضوعی، معین نیست بلکه نیاز به تحقیق دارد”[۵] (در این باره و حرکت رو به جلو و رو به عقب در روش دیالکتیک نظام­مند در مقالات بعدی بیشتر می­نویسم).

این دیالکتیک به لحاظ معرفت‌شناختی رابطه­ی بین سوژه و ابژه را پرابلماتیزه می­کند. زیرا که اصولاً مقوله­ی کار سرمایه­دارانه یعنی کار مجرد را به مرکز بحث خود می­راند تا روشن کند که تعیین موضوع سوژه امری است سخت پیچیده و متضاد و چندوجهی.

به لحاظ هستی‌شناختی به “تمامیت­ها و از این‌رو به درک آن‌ها از طریق مقولاتی که نظام­مندانه هم‌بسته‌اند توجه می‌کند، مقولاتی که کمابیش به طرز انعطا‌ف‌ناپذیری از نظم و سامان‌های متوالی تاریخی متمایزاند”.[۶]

دیالکتیک یادشده به لحاظ متن­شناختی از نو به هگل و مارکس باز می­گردد و میانجی­های تفسیری به میراث رسیده را عموماً کنار می­گذارد.

در ضمن دیالکتیک نظام‌مند به خوانش و تفسیر نظریه‌ی مارکس بسنده نمی­کند بلکه اصولاً آن را بازسازی می‌کند.

بحث دیگری که بین اعضای این گرایش فکری در جریان است به چگونگی خوانش مارکس از هگل و منصفانه بودن این خوانش برمی­گردد. در دو دهه­ی گذشته تعدادی از نویسندگان مارکسیست­ از جمله تونی اسمیت و علی شمس­آوری از این حکم مارکس در گروندریسه فاصله گرفته­ و با آن مخالفت کرده­اند که گویا هگل دستخوش این توهم بود که امر واقعی زاییده­ی فکر است.

در حالی که گروه دیگری که آرتور نیز در آن جای می­گیرد و از جمله شامل پاتریک مورای، موشه پوستون، توماس سکین و رابرت آلبریتون هم می­شود هگل را واقعاً ایده­آلیست می­دانند. آرتور بر این نظر است که حرکت منطق به گونه­ای روشن خودکنش­گری ایده‌ (self-acting of the Idea) را نشان می­دهد. خودکنش­گری ایده چنان خصلت ابژکتیوی دارد که خود هگل می‌گوید که ما صرفاً «نگاه می­کنیم» و به نحو کمابیش موفقیت­آمیزی «کپی می‌کنیم.»[۷] آرتور معتقد است که شباهت تکان­دهنده­ای بین ساختار منطق هگل و سرمایه مارکس به­چشم می‌خورد. از آن‌جا که نزد مارکس انسان­ها به حامل­های مقولات ساختار (سرمایه) کاهش یافته­اند، پس در واقع می‌توان گفت که شاهد همان نوع شکل­های خودکنش­گری هستیم که در منطق هگل به چشم می­­آیند.

به نظر آرتور علت این شباهت این است که نظام سرمایه­داری درواقع تا حدی از روابط منطقی یا تجریدهای واقعی تشکیل می­شود. به نظر آرتور تجریدهای واقعی یا روابط منطقی در وهله­ی نخست و به میزان بسیار زیادی در سپهر مبادله تکوین می­یابند. زیرا که در سپهر مبادله از ناهمگونی‌ کالاها چشم­پوشی می­شود و همه‌‌ی آن‌ها ­چون نمونه‌هایی از یک امر کلی، یا تجلی ارزش، درک می­شوند. از نظر آرتور این عملکرد شبیه عملکرد نیروی انتزاع اندیشه است، و به­همین جهت هم با ساختاری مشابه با شکل‌های منطقی یعنی شکل‌های ارزش روبرو هستیم. آرتور فقط به روش­شناسی هگل تکیه نمی­کند بلکه هم­چنین به هستی­شناسی او نیز اتکا دارد. “هگل در این زمینه­ که چگونه یک امر ایده‌ای (ideality) مرحله به مرحله به کلی خودفعلیت­­بخش بدل می‌شود، استاد است. پس اگر، بنا به برداشت من، سرمایه تا حدی واقعیت ایده‌ای دارد، و چنانچه بتوان نشان داد که سرمایه تجسم طرح کلی هگل است، می­توان ادعا کرد که موجودیتی خودکفاست”. به نظر آرتور این مبنای هستی­شناسانه مبنایی برای نقد سرمایه­داری فراهم می­کند که باید مبنای همه­ی نقدهای دیگر باشد. به نظر او بین بازسازی مفهوم سرمایه بر اساس فرایند تجرید واقعی در مبادله و فروپاشی و بازسازی واقعیت از سوی قدرت تجریدگر اندیشه که هگل به­کار می­برد شباهت بسیاری وجود دارد.

در همین راستا آرتور می­کوشد نشان بدهد که چرا منطق ایده­آلیستی هگل ­توانسته است به علم ماتریالیستی مارکس کمک کند. زیرا که کاربرد شکلی ایده­آلیستی بر مضمونی ماتریالیستی ممکن نیست مگر این­که بتوان نشان ­داد که در واقع «ایده»­ی هگل بیان­گر همان روابط ساختاری کالاها، پول و سرمایه است.

به جز آرتور می­توان از توماس سکین و پیروان کانادایی او نیز- به رغم تفاوت­هایی که با آرتور دارند- نام برد که بر اساس «تز شباهت» بر روی مقولاتِ منطق هگل و شکل­های اجتماعی ارائه‌شده در سرمایه مارکس تحقیق می‌کنند. انتقادی که آرتور به آنها دارد این است که به تجریدهای مادی و واقعی در سپهر مبادله کم­توجهند.

توجه عمیق آرتور به بسط شکل­های مبادله و تجریدهای واقعی موجود در این شکل­ها بیش از هر چیز مرهون گرایشی است که با نام ایزاک روبین[۸] شناخته می­شود. این گرایش مفهوم موردنظر مارکس از «شکل ارزش» و پیوند آن با سپهر مبادله را در مرکز نقد خود از سرمایه­داری قرار می‌دهد. در این گرایش که به نظریه‌ی شکل ارزش مشهور است، “بسط شکل­های مبادله از عوامل‌ تعیین‌کننده‌ی اقتصاد سرمایه­داری تلقی می­شود و نه محتوایی که توسط آن تنظیم می­شود”.[۹] به همین جهت هم گاهی بررسی نظریه‌ی کارپایه­ی ارزش مارکس را به زمانی موکول می­کنند که خودِ شکل ارزش کاملا بسط و گسترش یافته باشد.

“روبین تاکید می­کند که همه­ی فرایندهای مادی و فنی اقتصادی در چارچوب شکل­های اجتماعی تاریخاً خاص و معین انجام می­شوند. به اشیایی مانند کالاها نقش اجتماعیِ میانجی روابط تولیدی نسبت داده می­شود. مقوله­ای مانند ارزش را باید این‌گونه درک کرد. شکل ارزش خصوصیت شکل اجتماعی روابط سرمایه‌داری کالایی است. روبین نشان می­دهد که مقوله­ی تعین شکلی را مارکس اغلب برای اشاره به شیوه­ای استفاده می­کرد که بنا به آن اشیا و امور کارکردهای اجتماعی معینی کسب می­کنند. مارکس تعیّن­های شکلی پیچیده‌‌تری را منطبق با روابط تولیدی پیچیده­تر بسط می­دهد”.[۱۰]

آرتور بر این نظر است که در دوره­ی کنونی، موضوع مهم در نظریه‌ی­ رایج شکل ارزش، اهمیت بسیار زیادی است که به پول داده می‌شود. به­نظر آرتور از آنجا که نظریه‌ی شکل ارزش اهمیت بسیاری برای شکل­های اجتماعی و به‌ویژه شکل­های مبادله قائل است پس پی‌آمد کاربست آن بر سرمایه نیز چشمگیر است. به این معنا که در هنگام بازخوانی سرمایه نباید هیچ شتابی برای بررسی محتوا یا کار و تولید داشته باشیم. به­همین دلیل آرتور در خلال این کتاب می­کوشد تا در وهله­ی نخست شکل ارزش را در حالتی گسترش یافته مطالعه کند و سپس سپهر کار و تولید چارچوب یافته توسط شکل ارزش را موردتوجه قرار دهد، آن هم به نحوی نظام­مند یعنی هنگامی که جریان توالی خود مقولات این توجه و بررسی را اقتضا کند.

---