برای دریافت نسخه‌ی پی دی اف

samaei-on-golsoekhi

کلیک کنید

به مناسبت سالگرد شهادت خسرو گلسرخی

«شهادت»، در معنای خاصش مفهومی الهیّاتی است، امّا گاهی مردم آن‌­را به معنایی عرفی به کار می‌­برند، و فارغ از موازین دینی، کسی را «شهید» می‌­نامند. برای مثال، ماجرای محمد بوعزیزی را به یاد آورید؛ دستفروشی تونسی که خود را به آتش کشید و زمینه­ساز انقلاب تونس و جنبش‌های بهار عربی در ۲۰۱۱ شد. از منظر دینی، خودکشی مصداقی از شهادت نیست، ولی مردم تونس، فارغ از این تحلیل‌­ها، او را «شهید» نامیدند[۱].

از نظر برخی ایرانیان، خسرو گلسرخی نیز یکی از «شهدا» در راه مبارزه با استبداد است. اما گلسرخی، حتا پیش از آن‌که شهید نامیده شود، در همان جلسه­‌ی محاکمه، از سوی دیگر متهمان با القاب دیگری خوانده شد. ابراهیم فرهنگ رازی و شکوه میرزادگی، از متهمان دادگاه، این تعابیر را به طور ضمنی در مورد گلسرخی به کار بردند: «شیاد»، «به اصطلاح روشنفکر»، و «قهرمان پوشالی»[۲].

چند دهه به جلو بیاییم. در خرداد ۹۶، آیت‌الله مصطفی محقق داماد، حقوقدان برجسته، در سخنانی از خطر آمیزش «اسلام» و «مارکسیسم» به خدا پناه برد[۳]. البته احتمالاً فقهایی هم هستند که خود استاد را به آمیختن «اسلام» و «لیبرالیسم» متهم کنند و  به خدا پناه ببرند. ولی جدا از این مسئله، بی‌­تردید خسرو گلسرخی مصداق بارز کسی است که آیت‌­الله را به پناه بردن به خدا واداشته است. گلسرخی، در دفاعیّاتش، هم به «مارکسیست-لننیست» بودنش می‌­بالد، و هم از «مولی علی» و «مولی حسین» سخن می‌­گوید.

اکنون پس از گذشت دهه‌­ها، ما هم به امکانات کنش گلسرخی آگاه­‌تریم، و هم به مخاطراتی که در رویکرد او نهفته است. به نظرم باید از نگاه غیرانتقادی به رویکرد گلسرخی پرهیز کرد. به‌ویژه که از دل آمیختن روایتی از اسلام و روایتی از مارکسیسم، بعدها فرقه­‌هایی تاریک­‌اندیش و جزم‌­گرا سربرآوردند. اما در مقابل، کنش گلسرخی سویه‌­هایی اصیل هم دارد که گفتمان حقوقدانانی مانند آیت‌­الله محقق داماد نمی­‌تواند پرتوی بر آن بیندازد. در این مقاله، در حد توانم می‌­کوشم از آن سویه‌­های اصیل مایه‌­ای برای اندیشه‌­ورزی بسازم.

 

 

یکم: مهم بودنِ آنچه «مهم نیست»

رئیس دادگاه: از شما خواهش می‌کنم از خودتان دفاع کنید.

گلسرخی : من دارم از خلق‌ام دفاع می‌کنم.

 رئیس: شما به‌عنوان آخرین دفاع از خودتان دفاع بکنید و چیزی هم از من نپرسید. به‌عنوان آخرین دفاع اخطار شد که مطالبی آن‌چه که به نفع خودتان می‌دانید در مورد اتهام بفرمایید.

 گلسرخی: من به نفع خودم هیچی ندارم بگویم، من فقط به نفع خلقم‌ حرف می‌زنم. اگر این آزادی وجود ندارد که من حرف بزنم می‌توانم بنشینم.

 رئیس: همان‌قدر آزادی دارید که از خودتان به‌عنوان آخرین دفاع،‌ دفاع کنید.

گلسرخی: من می­‌نشینم.

گفتگوی بالا را هر کس یک­بار بشنود، دیگر نمی‌­تواند از خاطر ببرد. خسرو گلسرخی متّهم است. مدّتی قبل، «دادستان» کیفرخواستِ «رسمی» را خوانده است. در میان اتهامات گلسرخی، سوءقصد به جان شاه هم به چشم می‌­خورد. پس از قرائتِ کیفرخواست «رسمی»، طیفور بطحائی، یکی دیگر از متّهمان، در جایگاهِ دفاع قرار می­‌گیرد. سپس نوبت به گلسرخی می‌­رسد. قبل از آنکه رئیس «دادگاه» سخن او را قطع کند، گلسرخی حدود پانزده دقیقه از «خلقش» دفاع کرده است. در واقع، گلسرخی به جای «دفاع»، «کیفرخواستِ رسمی» علیه خودش را با «کیفرخواستی مردمی» علیه رژیم شاهنشاهی پاسخ داده است. ماجرای دادگاه از تلویزیون پخش می­‌شود. مردم، دو کیفرخواست را می‌­شنوند؛ اولی به «نام شاهنشاه» علیه گلسرخی، و دومی به «نامِ نامیِ خلق» علیه شاهنشاه.

در این قسمت، می­‌خواهم به نفع اهمیّت دفاع گلسرخی استدلال کنم. از منظر «مطالعات انتقادی»، دفاع او بس مهم است. برای نشان دادنِ این نکته، باید به ابتدا برگردیم؛ جایی که رئیس «دادگاه» سخن گلسرخی را قطع می­‌کند. رئیس «دادگاه» می­‌گوید: «از شما خواهش می‌کنم از خودتان دفاع کنید.» آیا او برحق است؟ آیا او حق دارد که گلسرخی را به دفاع از خودش وادارد؟

از منظر حقوقی، حق با رئیس «دادگاه» است. تردیدی در این نمی‌­توان کرد. در علم حقوق، قاعده‌­ی مهمی داریم که بر اساس آن، گفته­های متّهم باید به اتهام مربوط باشد و در نتیجه، دادگاه می‌­تواند اظهاراتِ «بی­‌ربط» را منع کند. این قاعده، خاص حقوق ایران نیست، و آن­‌را «قاعده‌­ی ربط[۴]» می­‌نامند. اظهارات متهم، و ادلّه‌­ی او، وقتی مرتبط محسوب می­‌شود که یا در جهت نفی موضوع اتهام به کار بیاید، یا در جهت اثبات آن[۵]. این اولّین شرطی‌­ست که اظهارات متهم باید واجد باشد. در نتیجه، از منظر حقوقی، اظهارات گلسرخی کاملاً «بی‌­ربط» است. همان‌طور که رئیس «دادگاه» می‌­گوید، او باید به جای «دفاع از خلق»، از خودش دفاع کند. از منظر حقوقی، اظهارات گلسرخی، نه به اثبات اتهام کمک می‌­کند، و نه نفی اتّهام را محتمل­‌تر می‌­سازد. پس، ظاهراً تذکر رئیس «دادگاه» بجا بود.

اکنون فضا برای طرح مدعای اصلیِ من مهیّاست: همه­‌ی اهمیّتِ دفاع گلسرخی، در بی‌­اهمیّتیِ حقوقی آن است. به عبارت دیگر، گلسرخی حرف­‌هایی «مربوط» می‌­زند، درست به این دلیل که حرف‌­هایش از نظر حقوقی بی‌­ربط­ محسوب می‌­شوند. بیش‌تر توضیح می­‌دهم.

در هر دادگاهی، قاضی واقعیّت را «برمی‌­سازد». اوّلین گام برای «برساخت[۶]» واقعیّت، همین قاعده‌­ی ربط است. قاعده‌­ی ربط، در واقعیّت-آن‌چنان که در عالم واقع رُخ داده- دخالت می­‌کند، و صرفاً بخش­‌هایی از آن را برمی‌­گزیند که قانون ماهوی از پیش مقرر کرده است[۷]. بدین­‌سان، دیکتاتوری شاه، خفقان گسترده، و پی‌آمدهای منفی برخی برنامه‌ها و سیاست‌های اقتصادی، همگی باید از واقعیّت حذف شوند، و هیچ‌­یک جایی در «واقعیّت قضایی» ندارند. گلسرخی، همین اقتدار قانون در تعریف امر مربوط و امر بی­‌ربط را به پرسش می‌­گیرد. به نظر او، امر مهم، درست همان چیزی است که قانون نمی‌­گذارد شنیده شود. گلسرخی، معیارهای خودش را برای تفکیک امر مهم و امر بی­‌اهمیّت دارد. او این معیارها را به «دادگاه» تحمیل می­‌کند. او حدود پانزده دقیقه، از چیزهایی سخن می­‌گوید که مهم‌­اند، ولو اینکه قانون آن‌ها را بی‌­ربط بداند.

گلسرخی حقوقدان نبود. اما کنش او، به حقوقدانان می‌­آموزد که با نگاهی انتقادی به «واقعیت قضایی»، در مورد این پرسش‌­های مهم بیندیشند: چرا باید «قانون» تعیین کند که چه چیزی مرتبط است  و چه چیزی بی‌­ربط؟ اگر آنچه قانون بی‌­ربط می‌­داند، از قضا مهم‌­ترین بخش ماجرا باشد، آن­‌وقت چه؟ چرا باید اقتدار تفکیک «امر مرتبط» از «امر بی‌­ربط» را به طور غیرانتقادی به قانون سپُرد؟

 

دوم: قاضی به عنوان ضابط بازجو

رئیس دادگاه: از شما خواهش می‌کنم از خودتان دفاع کنید.

اجازه بدهید به چند لحظه قبل از این جمله برگردیم. پیش از این، گلسرخی حدود پانزده دقیقه، بی­‌وقفه بر نظام سیاسی تاخته بود. عباس سماکار، یکی دیگر از متهمان، در کتابش نوشته که ساواک درست قبل از این جمله، یادداشتی را به رئیس دادگاه می‌­رساند[۸]. رئیس دادگاه، پس از خواندن یادداشت به گلسرخی تذکر می­‌دهد که فقط از خودش دفاع کند، و حرف غیرمربوط نزند. گزارش سماکار، معقول به نظر می­‌رسد. به ویژه که بعدتر، هنگام دفاع کرامت دانشیان، رئیس دادگاه و دادستان مرتب در کلام او وقفه ایجاد می‌­کنند.

این‌جا رابطه‌­ی قاضی و بازجو، به کلی معکوس می‌­شود، و قاضی می‌­کوشد که به‌عنوان «ضابطِ» بازجو، او را خشنود سازد تا بر احتمال پیشرفت خودش اضافه کند. در دادگاه­‌های نظامی، خبری از «استقلال قضایی» نبود. بنا بر یک تعریف ساده، استقلال قضایی به این معناست که دادگاه بتواند تصمیم‌­هایی بگیرد که از فشار سیاسی، بیرون از قوه قضائیّه، تاثیر نپذیرد[۹]. وقتی بازجو به قاضی می­‌گوید که چه کند، دیگر استقلال قضایی هیچ معنای محصلی ندارد.

سماکار در مورد وکلا در کتابش نوشته است: « بعد وکلای تسخیری ما به صدا درآمدند که بیش‌ترشان موکلان خود را متهم صدا می­کردند و گاهی با تحقیر از آنان سخن می‌­گفتند و این امکان را برای رئیس دادگاه فراهم می‌­کردند که در این مورد به آنها تذکر بدهد و پایبندیِ ظاهری خود را به قوانین جزا و حقوق متهمین خاطرنشان کند»[۱۰]. بنابراین، «وکلای تسخیری» هم صرفاً بازیگرانی بودند که بازجو نقش‌شان را نوشته بود.

 

 

سوم: از دادگاه علنی تا محاکمه‌­ی نمایشی

چرا دادگاه گلسرخی «علنی» برگزار شد؟ چرا آن‌­را از تلویزیون پخش کردند؟ چرا به خبرنگاران خارجی اجازه دادند در محاکمه حضور یابند؟ این‌ها، پرسش‌­های تاریخیِ مهمی­‌اند، ولی هنوز اطلاعات کافی برای پاسخ دادن به آنها در دست نیست. در چنین وضعی، فقط می­‌توان چیزهایی را حدس زد. برخی از حدس­‌ها البته نامعقول‌­اند، و برخی دیگر معقول‌­تر. یکی از حدس‌­های معقول این است که ساواک، و به ویژه شخص پرویز ثابتی، رئیس اداره‌­ی امنیّت داخلی، این ماجرا را طراحی کرد تا به شاه بقبولاند که خانواده‌­ی شاهنشاهی را از خطری جدّی رهانیده است، و بدین­‌سان، زمینه را برای افزایش قدرت خودش فراهم کند.[۱۱] بر اساس روایتی دیگر، ثابتی و اطرافیانش می­‌خواستند با استفاده از این ماجرا، از قدرتِ افراد نزدیک به فرح پهلوی بکاهند. به هرروی، ماجرای دادگاه، و اعدام کرامت دانشیان و خسرو گلسرخی، اگرچه شاید بر قدرتِ ثابتی افزود، امّا ضربه­‌ای مهم به کل رژیم وارد کرد.  این‌جا به آستانه­ی فهم پدیده‌­ای مخوف می­رسیم. این پدیده را، با وام‌­گیری از اصطلاحات پزشکی، می‌­توان «بیماریِ خودایمنی[۱۲]» نامید. این بیماری وقتی رخ می­‌دهد که دستگاه مسئول امنیّتِ سیستم، تمام نیرویش را علیه خود سیستم به کار گیرد. در این وضع، با حالتی روبرو می‌­شویم که نیروهای درون یک سیستم، علیه خود آن فعال می‌­شود، و سیستم ایمنی، که قرار بود کل سیستم را مصون بدارد، ایمنیِ آن را مورد حمله قرار می‌­دهد. به نظرم مفهوم «بیماریِ خودایمنی»، پرتوی بر برخی واقعیّت‌­ها در مورد رژیم شاه می‌­اندازد.

پیش‌تر از واژه­‌ی «علنی» برای دادگاه گلسرخی استفاده کردم. امّا آیا این واژه را به‌طور مناسب به کار برده‌­ام؟ دادگاه وقتی علنی محسوب می­‌شود که برای حضور افراد و رسانه‌­ها مانعی ایجاد نشود، و رسانه‌­ها بتوانند جریان دادرسی را، با رعایت حقوق متهم و بزه‌­دیده، منتشر کنند. علنی بودنِ دادرسی، به این مفهوم، یکی از معیارهای دادرسیِ عادلانه است که در اسناد حقوق بشری پیش‌­بینی شده است[۱۳]. ولی روشن است که محاکمه­‌ی گلسرخی، ربطی به دادرسی عادلانه ندارد. بنابراین، آیا مفهوم بهتری سراغ نداریم که تفاوت این دادگاه را با دادرسی‌­های عادلانه نشان دهد؟

چنین مفهومی در دست است. در واقع، دادرسیِ علنی، سایه‌­ای دهشتناک دارد که آن‌­را «محاکمه‌­ی نمایشی[۱۴]» می­‌نامند. تعداد زیادی از محاکمه­‌های نمایشی، از قضا در اتحاد جماهیر شوروی رخ داده است؛ کشوری که گلسرخی و یارانش، به آن نگاه انتقادی نداشتند. گریگوری زینوویف[۱۵]، از چهره­‌های مهم انقلاب اکتبر که بعدتر به دست استالین اعدام شد، در جمله‌­های زیر، به خوبی مبنای محاکمه‌­ی نمایشی را بازمی‌­گوید:

«تنها به یک شرط، شوروی بر میلیون‌ها مشکلی که بر سر راهش وجود دارد، چیره خواهد شد: تا هنگامی که هدفِ آموزشِ سیاسیِ انبوهِ توده­‌های مردمی به طور مداوم به پیش رود. اگر مردمِ ما کاملاً بیاموزند که بین دوستان و دشمنانشان تفکیک بگذارند، چیزی برای ترس وجود ندارد. محاکمه‌­ی “انقلابیونِ سوسیالیست” باید گامی بلند به سوی آموزش سیاسیِ بیش‌ترین تعداد توده‌­ها در این کشور باشد، و چنین هم خواهد بود»[۱۶].

بنابراین، هدف محاکمه‌­ی نمایشی روشن است: نه حقیقت، نه عدالت؛ فقط آموزش مردم. در دادرسیِ عادلانه، قاضی می­‌کوشد با در نظرگرفتن حقوق طرفین به واقعیتی راه یابد که پیش‌تر رخ داده است. نظر او به گذشته است و برای احراز آن سعی می­‌کند. اما در محاکمه­‌ی نمایشی، قاضی آینده‌­نگر است؛ او بدون این‌که به وقایع گذشته وقعی نهد، صرفاً در پی این است که پیام ایدئولوژیکِ قدرت حاکم را در بدنه‌­ی اجتماع به نجوا درآورد.

چهارم: یک نمایش پسامدرن؟

در محاکمه­‌های نمایشی، محاکمه در واقع صحنه‌­ی نمایشی به دقت سنجیده است. هرکس نقشی را بازی­ می‌­کند که به او سپرده شده است. نقش‌­ها، همه در راستای پیامی‌­اند که باید به مردم منتقل شود. بازجوها پیش‌تر به اندازه­‌ی کافی وقت دارند که با متهمان تمرین کنند. هیچ نکته‌­ی کوچکی از نظر نمی‌­افتد. اگر متهمی ناهمنوایی کند، بازجو از ابزارهای لازم برای همنواکردنِ او بهره می­‌گیرد. متهم باید کاملاً به درون نقشش فرورود، و از خودش تهی شود. بازجو، کارگردان این نمایش است. حتا قاضی هم، فقط یک بازیگر دیگر است، که باید از پس نقشش به خوبی برآید.

اما آیا در محاکمه­‌ی گلسرخی هم چنین بود؟ دو متهم، گلسرخی و دانشیان، بدون هیچ ابراز ندامتی، به طور تام و تمام بر دستگاه حاکم تاختند. آیا این ناقض اصول محاکمه‌­ی نمایشی نیست؟ آیا ساواک این را پیش‌­بینی نمی­کرد؟ در ویکی­پدیای فارسی، نویسنده به این پرسش‌­ها چنین پاسخ داده: « به نظر می‌رسید که گلسرخی ساواک را فریب داده باشد». اما این پاسخ، درست نیست. ساواک، در طول مدت‌ها بازجویی، حتماً به خوبی گلسرخی و دانشیان را شناخته بود. دانشیان، حتا یک­بار به بازجویش حمله کرده بود، و پیش‌­بینیِ دفاعیات او و گلسرخی، کار سختی به نظر نمی‌­رسید. چاره‌­ای نداریم جز اینکه بپذیریم ساواک رفتار گلسرخی و دانشیان را به خوبی پیش‌­بینی می­کرد. اما در این صورت، چرا آن دادگاه با حضور مردم و خبرنگاران برگزار شد؟

بگذارید کمی تصوّرات‌مان را تغییر دهیم. محاکمه‌­ی نمایشی، شاید به جای یک نمایش کلاسیک، نمایشی پسامدرن باشد. در این نمایش، اغلب بازیگران، یعنی بیش‌تر متهمان، وکلا و قضات، همان نقش سنجیده‌­ای را بازی می­کنند که از پیش، موبه‌مو برای‌شان مقرر شده است. اما دو بازیگر آزاد گذاشته می­‌شوند تا هرچه می­خواهند بگویند. نمایش طوری طراحی شده آنها حتا اگر خودشان هم باشند، باز همان کارکردی را دارند که نمایش می‌­خواهد. در مورد آنان، چیزی مخوف روی می‌­دهد: نقش آن‌ها این است که خودشان باشند. می­توانند صادقانه حرف بزنند، ولی باز جزئی از نمایش­‌اند. در دادگاه گلسرخی، اغلب متهمان ابراز ندامت کردند، و زمینه­‌ای فراهم ساختند که مورد «بخشایش ملوکانه» قرار بگیرند. دو تن از متهمان، گلسرخی و دانشیان، به طور تام و تمام نظام را زیر سؤال بردند، بدون این‌که هیچ ردی از پشیمانی در گفته­‌هایشان به چشم بخورد. ساواک، با اظهارات این دو، می‌­توانست به شاه نشان دهد که مخالفانش مصمم‌­اند، و به هیچ روی سر سازشکاری ندارند.

اگر محاکمه‌­ی گلسرخی را نوعی نمایش پسامدرن در نظر بگیریم، شکی نیست که در زمان خودش نمایشی پیشرو بوده است. اما به نظرم، این دست نمایش‌­ها در عالم سیاست، این روزها بسیار رخ می‌­دهد، و اندیشیدن درباره‌­ی محاکمه­‌ی گلسرخی، فضایی فراهم می­کند که در مورد این پدیده بهتر بیندیشیم. در بسیاری مواقع، کافی است که شما صادقانه ایده­‌هایتان را بگویید، ولی توأمان بازیگری باشید در نمایشی که آدم­‌هایی دیگر، برای تحقق منافع‌شان نوشته‌­اند. این سطرها را که می‌­نویسم، مثال‌­های زیادی به ذهنم خطور می­کند. مثلاً یک «فعال حقوق بشر» را در نظر بگیرید که «صادقانه» نظام سیاسیِ کشورش را نقد می­‌کند، اما همزمان جزئی از نمایشی است که امریکا طراحی کرده تا به تحریم و جنگ، مشروعیّت بخشد. در این صورت، چه باید کرد؟ گلسرخی، تصمیم گرفت که صادقانه سخن بگوید. امروز که به گذشته می­‌نگریم، تصمیم او را درست می­‌یابیم. اما آیا همیشه این­طور است؟ آیا ناراحت­‌کننده نیست که کسی صادقانه در نمایشی فریبکارانه بازی بخورد؟ نمایش پسامدرن سیاسی، از امکانی مخوف پرده برمی­‌دارد: صداقت شما مانع نمی­‌شود که به عنوان بازیگر مهمی در نمایشی ناصادقانه برگزیده شوید. باز می­‌پرسم: در این حالت، چه باید کرد؟

پنجم: گریز از شباهت به دشمن

جایی، که خاطرم نیست کجا، خواندم که بهترین روش مبارزه با دشمن این است که شبیه او نشوی.  آیا انقلابیون از این آموزه پیروی کردند؟ آیا آنان کوشیدند که به نظام استبدادی قبلی شباهت نیابند؟ ابتدا مثالی از کشوری دیگر می­‌آورم. در ایتالیا، پس از سقوط فاشیسم، کسانی که به قدرت رسیدند به مسیری مغایر با سازوکارهای فاشیستی رانده شدند. به همین دلیل، پس از نظام کیفریِ سخت‌گیرانه‌­ی فاشیستی، گرایش­‌های قدرتمندی به سوی تسامح و مدارا در نظام عدالت کیفری شکل گرفت[۱۷]. در ایران نیز در فضای نخستین سال‌های بعد از انقلاب تلاش‌هایی صورت گرفت تا آینده­‌ی ایران، مانند گذشته نشود. یک مثال مهم، بحث­‌هایی ست که در مورد منع شکنجه در مجلس خبرگانِ قانون اساسی درگرفت. یکی از نمایندگان، استدلال ­کرد که ممنوعیتِ مطلق شکنجه، نارواست، و گاهی به خاطر «دفع افسد به فاسد»، می­‌توان به شکنجه متوسل شد. نائب رئیسِ وقت مجلس در پاسخ به این استدلال گفت: «توجه فرمایید که مسأله، راه چیزی باز شدن است. به محض اینکه این راه باز شد و خواستند کسی را که متهم به بزرگ‌ترین جرم‌­ها باشد یک سیلی بهش بزنند، مطمئن باشید به داغ کردن همه‌ی افراد منتهی می­شود، پس این راه را باید بست»[۱۸]. تجربه‌­ی شکنجه­‌های ساواک، در نهایت باعث شد که شکنجه به طور مطلق در قانون اساسی ممنوع شود[۱۹]. منع حکومت نظامی، و محدود کردن صلاحیت دادگاه نظامی را هم می‌­توان بر همین اساس تحلیل کرد.

به هر روی، اگر بهترین روش مبارزه با دشمن، پرهیز از شباهت به او باشد، نظام عدالت کیفری باید درس­‌های بسیاری از محاکمه­‌ی گلسرخی بیاموزد. برخی از این درس‌­ها را این‌­طور می­‌توان فهرست کرد: محو محاکمه­‌های نمایشی، مبارزه با هرگونه شکنجه، تضمین استقلال قضایی، تضمین استقلال وکلا  و پیشگیری از بیماریِ خودایمنیِ سیاسی.

 

پی‌نوشت‌ها 

[۱]  برای مطالعه‌­ی متنی مهم در مورد کاربرد عرفی و سکولار مفاهیم دینی، رک:

Daniels, Timothy P.; Sharia Dynamics: Islamic Law and Sociopolitical Processes, Palgrave, 2017, chapter 2.

[۲]  رک: سماکار، عباس: من یک شورشی هستم، شرکت کتاب لس­آنجلس، چاپ دوم، زمستان ۱۳۸۵، بخش دوازدهم.

[۳] http://simafekr.org/video/%D9%87%D9%85%DA%86%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87-%D8%B1%D8%A7-%D8%AC%D8%AF%DB%8C-%DA%AF%D8%B1%D9%81%D8%AA/

[۴] Relevance rule

[۵] Twining, William, Rethinking Evidence: Exploratory Essays, Second Edition, Cambridge University Press, 2006, p 121.

[۶] construction

[۷]  برای مطالعه‌­ی متنی دقیق در این مورد، رک:

Nicolson, Donald; Truth, Reason and Justice: Epistemology and Politics in Evidence Discourse, Modern Law Review, Volume 57, Issue 5, 1994.

[۸]  سماکار؛ پیشین.

[۹] Clark, Tom; The Limits of Judicial Independence, Cambridge University Press, 2011, p 5.

[۱۰]  همان.

[۱۱]  در این مورد، رک: فطانت، امیرحسین: یک فنجان چای بی­موقع، شرکت کتاب، ۱۳۹۳، بخش آخر.

[۱۲] Autoimmune disease

[۱۳]  رک: نیکوئی، سمیه: الزامات علنی بودن دادرسی در پرتو دادرسی عادلانه، مجله حقوقی دادگستری، پاییز و زمستان ۱۳۸۵، شماره ۵۶ و ۵۷.

[۱۴] show trial

[۱۵] Grigorii Zinov’ev

[۱۶] See: Jansen, Mark; A Show Trial under Lenin: The Trial of the Socialist Revolutionaries Moscow 1922, Martinus Nijhoff Publishers, 1982.

[۱۷] Melossi, Dario; The Cultural Embeddedness of Social Control:: Reflections on the Comparison of Italian and North-American Cultures Concerning Punishment; Theoretical Criminology 2001; 5; 403.

[۱۸]  مهرپور، حسین؛ مختصر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، نشر دادگستر، چاپ پنجم، تابستان ۱۳۹۳، ص ۸۰.

[۱۹]  البته، شکنجه در قانون اساسی، معنایی مضیق‌­تر از آن دارد که امروزه در نوشته­‌های حقوق بشری می­بینیم. در این نوشته­‌ها، «مجازات­‌های بدنی» هم شکنجه محسوب می­‌شوند.